قدرت ذهن در روایات
پرسش:
احادیثی را بیان کنید که امامان(ع) درمورد قدرت ذهن فرموده اند.
پاسخ:
۱ـ آن معنا از ذهن که در روانشناسی ذهن یا مهندسی ذهن مطرح است ، در روایات
اهل بیت (ع) با عنوان ذهن مطرح نشده ، بلکه عناوین دیگر به آن داده شده و ،
از واژه ی ذهن در چنین مواردی کمتر استفاده شده است.
۲ـ بسیاری از آموزه ها که در چنین چهارچوبهای روانشناسی به چشم می خورد ،
در روایات اهل بیت (ع) و آموزه های دینی نیز دیده می شوند ولی باید توجّه
داشت که این اشتراک در برخی گزاره ها دلیل
بر این نیست که این گونه مکاتب روانشناسی ، صد در صد مورد تأیید اسلام می
باشند ؛ بلکه در مواردی نظر اسلام بر خلاف نظرات این گونه مکاتب روانشناسی
می باشند ؛ بخصوص در زمینه روانشناسی ذهن که غلوّ و افراط فراوانی در آن به
چشم می خورد و گاه تناقضات فلسفی آشکاری نیز در آنها دیده می شود ؛ مانند
نظریّه جذب که امروزه از شهرت خاصّی برخوردار شده ، در حالی که نه تنها از
نظر فلسفی مشکل دارد ، از نظر علوم تجربی نیز قابل اثبات نیست.
۳ـ متأسفانه تحقیقات قابل توجّهی در مورد روانشناسی اسلامی انجام نشده و
اکثر کتابهایی هم که در این باره نوشته شده اند حالت انفعالی و تطبیقی
دارند ؛ و بخصوص در مورد مهندسی ذهن از دیدگاه اسلام کمترین فعّالیّت شده
است. لذا در این باب احادیث طبقه بندی شده ای وجود ندارد. از اینرو تنها به
مواردی از این روایات که موفق به یافتن آن از منابع روایی شده ایم می
پردازیم. ذکر این نکته نیز لازم است که در روایات اسلامی ابوابی از
روانشناسی ذهن یا ادراک مؤثّر باز شده که می توان نام آن را روانشناسی عقل
گذاشت که بسی برتر از روانشناسی ذهن امروزی است که هیچ نظری به عقل نداشته
از ذهنی خنثی و صرفاً طبیعی و حیوانی بحث می کند.
الف: عادتهای بد و خوب
یکی از خواصّ ذهن و وجود آدمی این است که امور ، با تمرین و ممارست در او
به صورت عادت و ملکه در می آیند و آنچه به صورت ملکه و عادت در آمده به
صورت خودکار عمل می کند. و ریشه ی اکثر این عادتها در ذهن است ؛ لذا
روانشناسان برای ترک عادات بد ، به افراد توصیه می کنند که مدّتی ذهن خود
را مشغول نمایید تا عادت حاصل شده زائل گردد.
۱ـ قال علىّ علیه السّلام: عوّد نفسک التّصبّر على المکروه. و ایضاً قال: مَنْ تَحَلَّمَ حَلُمَ .
نفس خویش را به بردبارى در مقابل ناملایمات عادت ده. و نیز فرمودند: هر که
خود را به حلم بزند ( ادای افراد حلیم را در آورد) حلیم می شود.
۲ـ قال علىّ علیه السّلام: العاده عدوّ متملّک .
عادت بد، دشمنى است که با قدرت بر صاحبش حکومت میکند.
۳ـ عن ابى محمّد العسکرىّ علیه السّلام: قال ردّ المعتاد عن عادته کالمعجز.
برگرداندن معتاد از عادتى که بدان خو گرفته مانند معجزه است.
۴ـ قال الحسن علیه السّلام: العادات قاهرات فمن اعتاد شیئا فی سرّه و خلواته فضحه فی علانیته و عند الملاء.
عادات، در وجود آدمیان با قهر و غلبه حکومت میکنند. کسى که در پنهانى به چیزى عادت کند آشکارا و در محضر مردم مفتضحش خواهد ساخت.
۵ـ ایها الناس تولّوا من انفسکم تأدیبها و اعدلوا بها عن ضراوه عاداتها
اى مردم خودتان تأدیب نفس خویش را عهدهدار شوید و از عادات ناپسندش بازگردانید.
۶ـ قال علىّ علیه السّلام: العاده طبع ثان.
عادات اکتسابى ، طبیعت دوّمى انسان است.
۷ـ قال علىّ علیه السّلام: المرء حیث وضع نفسه بریاضته و طاعته فان نزّهها تنزّهت و ان دنّسها تدنّست.
خوب و بدِ اخلاق هر انسانى تابع روشى است که تربیت روح خود را بر آن قرار
داده و در راه نیل به آن روش، مجاهده و از آن پیروى مینماید. اگر با روشهاى
صحیح جان خود را از پلیدى پاک کرده باشد پاک است و اگر آلوده نموده آلوده
خواهد بود.
۸ ـ قال علىّ علیه السّلام: ذلّلوا انفسکم بترک العادات و قودوها الى فعل
الطّاعات و حمّلوا بها اعباء المغارم و حلّوها بفعل المکارم و صونوها عن
دنس المآثم.
نفس متجاوز و سرکش خویش را با ترک عادات ناپسند خوار نمائید و به انجام
اوامر الهى وادارش سازید و بار غرامتهاى تخلفش را بر وى تحمیل نمائید، با
انجام مکارم اخلاق زینتش کنید و از پلیدیهاى گناه مصونش دارید.
ب: یکی دیگر از خواصّ ذهنی و درونی انسان این است که اعمال را تحت تأثیر
خود دارند ، لذا نوع حالاتی که در درون شخص وجود دارند به شدّت در اعمال و
رفتار او تأثیر می گذارند ؛ و باز ریشه ی این حالات در ذهن است و ورود و
خروج آنها ذهن می باشد. از جمله ی این حالات می توان از خود کم بینی و خود
بزرگ بینی ، حسد ، کبر ، غم و غصّه ، ترس افراطی و وسواسی ، شکّاکیّت و
آرزو مداری یاد نمود. ذهن و ضمیر کسانی که مبتلا به این امور می باشند به
گونه ای سامان یافته که خود به خود آنها را در مسیرهای عملی خاصّی می راند
که عاقبت خوشی ندارد. و جالب اینجاست که در روانشناسی ذهن امروزی آرزو
مداری به شدّت ترویج می شود و چنین تلقین می کنند که انسان اگر غرق در
خواسته های ذهنی خود شود به خواسته ی خود می رسد ؛ غافل از اینکه اوّلاً
همواره چنین نیست و ثانیاً باید دید انسان دنبال چه آرزویی است. دنبال
اهداف حقیقی و کمالات وجودی یا دنبال زخارف بی ارزش. اکثر روانشناسیهای
امروزی ، فرمولهایی بی جهت را ارائه می دهند که انسان را به هرسویی ممکن
است ببرد ؛ در حالی که روانشناسی اهل بیت تنها و تنها در مسیر کمالات حقیقی
انسان تعریف شده است.
۹ـ ما من احد یتیه الّا من ذلّه یجدها فی نفسه.
هیچ کس به خوى ناپسند تکبر، مبتلا نمی شود مگر به سبب خوارى و ذلتى که در ضمیر باطن خود احساس می نماید.
۱۰ـ قال علىّ علیه السّلام: الهمّ یذیب الجسد.
آتش اندوه و غم، بدن آدمى را میگدازد و مانند فلزّ مذابى آب میکند.
۱۱ ـ و عنه علیه السّلام: الهمّ نصف الهرم.
غصه نصف پیری است.
۱۲ـ عن امیر المؤمنین علیه السّلام: الحسد یفنى و الحقد یذرى.
حسد جسم را فرتوت و فانى میکند و کینه توزى آدمى را بر باد میدهد.
۱۳ـ و عنه علیه السّلام: الخائف لا عیش له.
آن کس که گرفتار ترس و وحشت است در زندگى آسایش خاطر ندارد.
۱۴ـ قال الصّادق علیه السّلام: الرّجل یجزع من الذّلّ الصّغیر فیدخله ذلک فی الذّلّ الکبیر.
آدمى از ذلت و حقارت کوچکى اظهار ناراحتى و اندوه میکند و همین جزع و بیقرارى، او را به ذلت بزرگترى گرفتار می نماید.
۱۵ـ عن علىّ علیه السّلام: الحزن یهدم الجسد.
غم و اندوه بدن آدمى را ویران میکند.
۱۶ـ و عنه علیه السّلام: المریب ابدا علیل.
کسانى که همه چیز و همه کس را بچشم تردید و بدگمانى نگاه میکنند همواره علیل و بیمارند.
۱۷ـ قال علىّ علیه السّلام: من کرمت علیه نفسه هانت علیه شهواته.
آن کس که واجد بزرگوارى و کرامت نفس باشد تمایلات شهوانیش در نظر او خوار مىآید.
۱۸ـ و عنه علیه السّلام: من کرمت علیه نفسه لم یهنها بالمعصیه.
کسى که به شرف معنوى و کرامت نفس خود عقیده دارد با پلیدى گناه، خوارش نخواهد ساخت.
۱۹ـ قال علىّ علیه السّلام: لا تشعر قلبک الهمّ على ما فات فیشغلک عن الاستعداد بما هو آت.
افسوسهاى گذشته را در دل خود بیدار مکن که تو را از آمادگى پیروزیهائى که در پیش دارى باز میدارد.
۲۰ـ قال علىّ علیه السّلام: لا تحمل همّ یومک الّذى لم یأتک على یومک الّذى قد اتاک.
غصّه فرداى نیامده را بر امروز موجودت تحمیل مکن و بار روز حاضرت را بی جهت سنگین منما!
۲۱ـ عن ابى عبد اللَّه علیه السّلام انّه قال: من تعلّق قلبه بالدّنیا
تعلّق قلبه بثلاث خصال: همّ لا ینفى و امل لا یدرک و رجاء لا ینال.
کسى که به دنیا دل بسته و در بند علاقهاش اسیر است همواره گرفتار سه حالت
روحى است: غصّه و اندوهى که هرگز از صفحه دلش زدوده نمیشود، آرزوئى که هرگز
برآورده نمیگردد، و امیدى که هرگز به آن دست نمىیابد.
۲۲ـ قال رسول اللَّه صلّى اللَّه علیه و آله: الامل رحمه لامّتى و لو لا الامل ما رضعت والده ولدها و لا غرس غارس شجرا.
آرزو براى امّت من رحمت است چه اگر آرزو نمىبود هیچ مادرى فرزند خود را شیر نمیداد و هیچ باغبانى درختى نمىنشاند.
۲۳ـ قال على علیه السّلام: من اشتغل بالفضول فاته من مهمّه المأمول.
آن کس که خود را به مسائل زائد و غیر لازم سرگرم کند از مهمّات واقعى زندگى که آرزو دارد باز مىماند.
۲۴ـ قال رسول اللَّه صلّى اللَّه علیه و آله: انّ اخوف ما اخاف على امّتى الهوى و طول الامل.
براى امّت خود از دو چیز بیش از هر چیز خائف و ترسانم، اوّل هواى نفس و دوّم آرزوى دراز.
۲۵ ـ و عنه علیه السّلام: افضل الدّواء ترک المنى.
بهترین داروى شفا بخش ترک آرزوهاى نابجا است.
۲۶ـ قال امیر المؤمنین علیه السّلام: من اطال الامل اساء العمل.
کسى که آرزو را دراز گرداند رفتار خود را ضایع و بد ساخته است.
۲۷ـ قال علىّ علیه السّلام: من الحمق الاتّکال على الامل.
تکیه کردن بر آرزو از ابلهى و حماقت است.
۲۸ـ على (ع) میفرمود: من جرى فی عنان امله عثر باجله.
کسى که از پى آرزوهاى بی حساب خود روان گردد به سوى سقوط قطعى و مرگ لغزیده است.
۲۹ ـ قال علىّ علیه السّلام: من الحمق الاتّکال على الامل.
۳۰ـ قال علىّ علیه السّلام: الرّغبه مفتاح النّصب و مطیه التّعب.
رغبت و تمایل شدید، کلید ناراحتى و مرکب خستگى و فرسودگى است.
۳۱ـ و عنه علیه السّلام: ثمره الرّغبه التّعب.
نتیجه علاقه و رغبت زیاد، خستگى و تعب است.
ج : یکی دیگر از قابلیّتهای ذهن و ضمیر آدمی قدرت بروز و ظهور می باشد ، که
اصطلاحاً همّت نامیده می شود. همه ی انسانها کما بیش اندیشه ها و
خواستهایی را در ذهن خود می پرورانند و دوست دارند که آنها را در عالم خارج
نیز عملی سازند ولی کمتر افرادی هستند که بتوانند خواستهای اساسی خود را
بروز دهند و اصطلاح همّت کافی در این باره را ندارند. همّت عالی نیز نیز
یکی از اموری است که از ذهن سرچشمه می گیرد و به نوع جهت گیری و عادات ذهنی
انسان بستگی دارد. لذا می توان با تمرینات ذهنی ، همّت و قدرت ابراز و
اظهار خارجی خواستهای خود قویتر ساخت.
۳۲ـ عن علىّ علیه السّلام: قدر الرّجل على قدر همّته.
ارزش هر انسانى به مقدار همت او است.
۳۳ـ قال علىّ علیه السّلام: الشّرف بالهمم العالیه لا بالرّمم البالیه.
شرف و فضیلت آدمى به همتهاى بلند و ارادههاى نیرومند است نه به استخوانهاى پوسیده و اجساد متلاشىشده درگذشتگان.
۳۴ـ عن علىّ علیه السّلام: الحلم و الاناه توامان ینتجهما علو الهمّه.
بردبارى و تأنى، مانند دو کودک یک شکمند و زائیده همت عالى هستند،
د: مطلب دیگری که در روانشناسی اسلامی به شدّت مورد توجّه واقع شده ولی در
روانشناسی روز کاملاً مغفول می باشد ، توان عقلانی است که غیر از ذهن و هوش
و امثال این امور مطرح در روانشناسی می باشد. از نظر اسلام این قوّه است
که باید بر تمام قوا حاکم باشد و تمام توان ذهنی و درونی آدمی نیز باید با
صلاح دید عقل وارد عمل شود ؛ چرا که عقل حجّت باطنی خدا در درون انسان می
باشد ؛ و در همین جاست که مسیر روانشناسی اسلامی از روانشناسی های رایج جدا
می شود.
۳۵ ـ قال علىّ علیه السّلام: العقل شرع من داخل و الشّرع عقل من خارج.
عقل شرع خدا از داخل است و شرع ، همان عقل بیرونی است.
۳۶ـ قال علىّ علیه السّلام: العقل رسول الحقّ.
عقل رسول حقّ است.
۳۷ـ و عنه علیه السّلام: العاقل یعتمد على عمله و الجاهل یعتمد على امله.
اشخاص عاقل به سعى و کوشش خود تکیه می کنند ولى مردان نادان به آمال و آرزوهاى خویشتن متّکى هستند.
۳۸ـ عن ابى عبد اللَّه علیه السّلام: قال حجّه اللَّه على العباد النّبىّ، و الحجّه فیما بین العباد و بین اللَّه العقل.
حجّت خدا بر بندگان پیامبر است و حجّت بین مردم و خدا عقل است.
۳۹ـ قال علىّ علیه السّلام: فضّل العقل على الهوى لانّ العقل یملکک الزّمان و الهوى یستعبدک للزّمان.
عقل را بر هواى نفس برترى و فضیلت ده، چه آنکه عقل، تو را مالک و فرمانرواى
زمان می سازد و هواى نفس، تو را بنده و برده روزگار می کند.
۴۰ ـ قَالَ الصَّادِقُ ع: کَثْرَهُ النَّظَرِ فِی الْعِلْمِ یفْتَحُ الْعَقْل.
زیاد نگاه کردن به علم (تمرین علمی داشتن ) موجب گشایش و شکوفایی عقل است.
۴۱ ـ وَ قَالَ ع لَیسَ لِمَلُولٍ صَدِیقٌ وَ لَا لِحَسُودٍ غِنًى- وَ کَثْرَهُ النَّظَرِ فِی الْحِکْمَهِ تَلْقَحُ الْعَقْل
برای آدم افسرده دوستی نیست و برای حسود بی نیازی و غنی نیست و زیاد نگاه
کردن به حکمت (تمرین عقلی و برهانی داشتن ) موجب گشایش و شکوفایی عقل است.
۴۲ـ قال رسول اللَّه صلّى اللَّه علیه و آله: استرشدوا العقل ترشدوا و لا تعصوه فتندموا .
از عقل هدایت و راهنمائى بخواهید تا به رشد و کمال خویش نائل گردید، و از فرمانش سرپیچى ننمائید که نادم و پشیمان خواهید شد.
۴۳ـ قال علىّ علیه السّلام: لیست الرّؤیه مع الابصار فقد تکذب العیون اهلها و لا یغشّ العقل من استنصحه.
بینش و درک واقعى همیشه با دیدهها میسّر نیست، زیرا گاهى چشم خطا می کند و
به صاحبش دروغ می گوید، ولى عقل، در اندرز و نصیحت به صاحبش خیانت
نمىنماید و هرگز خلاف واقع نمىگوید.
۴۴ـ قال علىّ علیه السّلام: النّفوس طلقه لکنّ ایدى العقول تمسک اعنّتها عن النّحوس.
نفس سرکش آدمى رها و خودسر است، ولى دست نیرومند عقل به شدت زمامش را مىکشد و از اعمالى که مایه نحوست و بدبختى است بازش می دارد.
۴۵ـ قال امیر المؤمنین علیه السّلام: لیس العاقل من یعرف الخیر من الشّر، و لکنّ العاقل من یعرف خیر الشّرین.
عاقل آن کسى نیست که تنها نیکى را از بدى تشخیص دهد، بلکه عاقل کسى است که
وقتى در مقابل دو بدى قرار می گیرد، آن را که خطرش کمتر و شرّش خفیفتر است
بشناسد، و با تن دادن به شرّ کوچکتر خود را از
۴۶ـ و عنه علیه السّلام: اکثر مصارع العقول تحت بروق المطامع.
بیشتر فرو افتادن و سقوط عقلهاى بشر در زیر اشعه فریبنده و تلألؤ خیرهکننده آز و طمع است.
۴۷ـ قال علىّ علیه السّلام: زوال العقل بین دواعى الشّهوه و الغضب.
در کشاکش انگیزههاى شهوت و غضب، عقل بشر تیره و تار مىشود و فروغ خود را از دست میدهد.
۴۸ـ و عنه علیه السّلام: من لم یملک شهوته لم یملک عقله.
کسى که مالک شهوت خود نباشد مالک عقل خود نخواهد بود.
۴۹ـ و عنه علیه السّلام: کثره الامانىّ من فساد العقل.
آرزوهاى زیاد، ناشى از فساد عقل آدمى است.
۵۰ـ قال امیر المؤمنین علیه السّلام: اعجاب المرء بنفسه دلّ على ضعف عقله .
خودپسندى شخص ، دلیل بر ضعف عقل او است.
۵۱ـ قال علىّ بن الحسین علیهما السّلام: من لم یکن عقله اکمل ما فیه، کان هلاکه من ایسر ما فیه.
کسى که عقل وى از سایر قوایش کاملتر نباشد هلاکت و سقوط، از آسانترین حوادث در زندگانى او است.
۵۲ـ قال علىّ علیه السّلام: اذا شاب العاقل شبّ عقله و اذا شاب الجاهل شبّ جهله.
وقتى افراد عاقل، پیر می شوند نیروى عقل در نهادشان جوان می گردد و موقعى
که اشخاص جاهل به پیرى می رسند جهل و نادانى در وجودشان جوان مىشود.
۵۳ـ قال علىّ علیه السّلام: من غلب عقله هواه افلح، و من غلب هواه عقله افتضح.
کسى که عقلش بر هواى نفس غالب باشد به رستگارى و سعادت نائل مىشود، و آن
کس که عقلش مغلوب تمایلات نفسانیش باشد، سرانجام رسوا و مفتضح می گردد.
۵۴ـ عن علىّ علیه السّلام: فانّ الشّقىّ من حرم نفع ما اوتى من العقل و التّجربه.
بدبخت و زیانکار کسى است که از سرمایههاى عقل و تجربه سودى نبرد و از ذخائرى که به وى عطا شده است بهرهاى برنگیرد.
۵۴ـ عن علىّ علیه السّلام قال: شرّ آفات العقل الکبر.
کبر، بدترین آفت خرد است.
